Talin Suciyan
Պատմութեան հրեշտակները՝ մեր մեծ մամաները
Պոլսէն դուրս ծնած մեծ մամաներուն յարաբերութիւնը հայերէն լեզուին հետ նոյնպէս չափազանց հետաքրքրաշարժ էր։ Ոմանք բնաւ չսորվեցան լեզուն, ուրիշներ ալ ամչցան իրենց խօսած գաւառաբարբառով։ Բարբառներու արագ կորուստին մէջ մեծ դեր խաղացած է Պոլսոյ հայերէնը մայրենիի իտէալ եւ ամէնէն գեղեցիկ տարբերակը համարող սխալ համոզմունքը։ Սփիւռքի մեր ընկերուհիներու մեծ մամաներուն պատմութիւնները մերիններէն տարբեր են։ Հալէպ-Պէյրութ բռնագաղթի ճամբան բռնած կամ Միացեալ Նահանգներ գաղթած մեծ մամաները ունին Թուրքիա մնացածներէն տարբեր պատումներ։
Պոլսահայ կինը իբրեւ կատարողական կուռք
Պոլսահայ կնոջմէ ակնկալուածը անուանակոչութեան տօներուն ճաշասեղան պատրաստել, ազգականներ հիւրընկալել, լաւ ուտելիք եփել, մեծ ընտանիքը համախմբել, տունը մաքուր ու կոկիկ պահել եւ միշտ խնամուած ու վայելուչ ըլլալն է։ Այլ խօսքով, պոլսահայ կինը պէտք է կատարելութենէ վեր անձ մը ըլլայ։
Մենաշնորհումի կազմախօսութիւն մը. Պոլսահայութիւնը
Հայերու Պոլիս ժամանումը, բիւզանդական թէ՛ օսմանեան ժամանակահատուածներուն, տեղի ունեցաւ կեդրոնի մէջ ուժի տէր անձանց եւ կառավարիչներու կամքով։ Ջալալիներու ապստամբութենէն դէպի արեւմուտք փախչող հայեր Պոլսոյ մօտակայքը տեղակայուեցան, բայց քաղաքը դիւրաւ չբացաւ իր դռները անոնց դիմաց։ 19-րդ դարուն, գաւառէն հայ այրեր կարողացան մայրաքաղաք երթալ աշխատելու համար որպէս աժան օրավաստակ բանուորներ, բեռնակիրներ, հացագործներ։ 20-րդ դարուն, իրերայաջորդ աղէտներէ ետք, «Տէր Սաատէթ»ը իր դռները կարճ ընդմիջումներով բացաւ ջարդերէ ու տեղահանութիւններէ փրկուած կանանց ու որբերու դիմաց։
Վերապրումը՝ իբրեւ արուեստի գործ
Հայերը Միացեալ Նահանգներ սկսած են գաղթել 1915 թուականէն շատ առաջ՝ չարաշահող հարկերու եւ գաւառներու մէջ գործադրուող այլ ճնշողական քաղաքականութիւններու հետեւանքով։ Այս գաղթօճախներուն ամէնէն նշանաւորը Ֆրեզնօն է, Ուիլիամ Սարոյեանի ծննդավայրը։ Միւսը, բնականաբար, Ֆիլատելֆիան է, ուր մինչեւ օրս մեծ թիւով հայ ընտանիքներ կ՚ապրին։ Ֆիլատելֆիոյ հայ ընտանիքները բազմաթիւ նամակագրութիւններ եւ նկարներ ունին Օսմանեան նահանգներուն մէջ ապրած իրենց ազգականներուն հետ, այլ խօսքով՝ ընտանեկան արխիւներ, որոնք փաստաթուղթեր են 20-րդ դարու սկիզբի հայերուն առօրեային մասին։
Մարկ Նշանեանին հետ հայկական գրականութիւն, աղէտ եւ աղէտի ներկայացում
Թէեւ Օշականի ընտրած կերպարներն ու նիւթերը այն տպաւորութիւնը կու տան, որ զուտ հայկական ընտանեկան հարց մըն է եղածը, բայց խորքին մէջ այս ընտանիքը պարզ ընտանիք մը չէր, այլ՝ կայսրութեան կեդրոնին հետ կապեր ունեցող երեւելի ընտանիք մըն էր, իսկ տոհմին շարունակականութիւնը ապահովելու ջանքերը ուղղակիօրէն կապուած են կեդրոնին հետ կապ ունենալուն եւ Օշականին ընտրութեան հետ։ Ասոր կողքին, 19-րդ դարու հայ ընտանիքներուն ամէնէն կարեւոր զարգացումը այն էր, որ գաւառի կամ «երկրի» հայ ընտանիքները, որոնց օրապահիկը գիւղատնտեսութենէն կախեալ էր, սկսան մասնատուիլ պանդխտութեան հետեւանքով։
Նոյն ժամանակին եւ վայրին մէջ հանդիպելու անկարողութիւնը. սփիւռքեան փորձառութիւն մը
Հայկական սփիւռքին մասին խօսելով, Թուրքիոյ մէջ թէ այլուր, կայ այն ըմբռնումը, թէ անիկա միաբան եւ ուժեղ ցանց մըն է։ Այս ցնորքը կրնայ որպէս վատ կա՛մ լաւ իրողութիւն մեկնաբանուիլ՝ ըստ դիտանկիւնին, ուրկէ հարցը կը դիտուի։ Այնուամենայնիւ, ուրկէ որ ալ դիտուի, միակամ եւ ուժեղ սփիւռքեան ցանցի մը մտապատկերը շատ հեռու է իրականութենէն։ Ըլլայ թշնամական թէ՛ իտէալական միտումով օգտագործուած, հայկական սփիւռքին այս երկու հակասական կացութիւնները կը միանան իրենց անժամանակայնութեան մէջ։ Այլ խօսքով, մարդիկ/համայնքներ, որոնք իրենք զիրենք հայկական սփիւռքի մաս կը համարեն, չեն կրնար իրարու հանդիպիլ՝ նոյնիսկ եթէ անոնք նոյն ժամանակին եւ վայրին մէջ գտնուին։